سفر عراقچی به افغانستان | نگاه به مسائل منطقه‌ای و اقتصادی مشترک

از زمان روی کار آمدن طالبان در افغانستان در آگوست 2021، ایران به انحای مختلف تلاش کرده تا تعاملات سازنده‌ای با حاکمیت جدید کابل برقرار و نگاه مشترک به مسائل مختلف امنیتی، سیاسی و اقتصادی و فرهنگی شکل گیرد.

در این راستا، در یک تحول مهم برای نخستین بار پس از روی کار آمدن طالبان وزیر خارجه ایران در راس یک هیئت بلندپایه صبح یکشنبه راهی کابل شد. سید عباس عراقچی در بدو ورود به فرودگاه کابل مورد استقبال مسئولان وزارت امور خارجه افغانستان قرار گرفت و سپس برای رایزنی با مقامات طالبان به کاخ ریاست جمهوری رفت و ابتدا با مولوی امیر خان متقی، سرپرست وزارت خارجه هیات حاکمه افغانستان دیدار و رایزنی کرد.

در ابتدای این دیدار مولوی امیر خان متقی ضمن خوشامدگویی به هیات ایران گفت: امیدواریم این دیدار سطح روابط ما و شما  را ارتقا دهد. متقی تاکید کرد:ایران و افغانستان ۲ کشور همسایه و مسلمان و همیشه در غم و خوشی یکدیگر شریک هستند. سرپرست وزارت خارجه افغانستان افزود:«امیدوار هستیم سفر شما پر ثمر باشد».

در ادامه این دیدار، عراقچی اظهار کرد: ایران و افغانستان ۲ کشور دوست ، برادر و مسلمان هستند. وی افزود: ایران و افغانستان، ارتباطات تاریخی و فرهنگی بسیار عمیقی با یکدیگر دارند و همواره در طول تاریخ روابط خوبی با یکدیگر داشته‌اند.

وزیر خارجه خاطرنشان کرد: ارتباطات اقتصادی و تجاری ۲ کشور در سطح بسیار خوبی است و امیدوارم در این سفر روابط را هرچه بیشتر در جهت منافع ملی ۲ کشور  و ۲ ملت گسترش دهیم. عراقچی گفت:«انشاءالله ارتباطات اقتصادی و فرهنگی بیشتری بین ۲ کشور ایجاد شود و روز به روز این روابط گسترش پیدا کند».

در این سفر مجموعه از موضوعات دوجانبه منطقه‌ای و بین‌الملل مورد رایزنی و تبادل نظر قرار می‌گیرد. همچنین نمایندگان وزارتخانه‌های مختلف و یک هیئت اقتصادی و تجاری، عراقچی را همراهی می‌کنند.

اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت خارجه پیش از عزیمت به کابل با اشاره به اهداف این سفر در حساب کاربری خود در شبکه ایکس نوشت:«سفر دکتر عراقچی به کابل در چارچوب سیاست همسایگی و در راستای مأموریت ذاتی وزارت امور خارجه برای پیگیری منافع ملی کشورمان از طریق تعامل و چاره‌اندیشی در مورد علائق و نگرانی‌های مشترک است. این سفر می‌تواند نقطه عطفی در بهره‌گیری از پیوندهای فراوان دو ملت برای تأمین منافع متقابل دو کشور باشد».

اقتصاد محور اصلی گفتگوها

از آنجا که مباحث تجاری و اقتصادی همواره یکی از محورهای کلیدی دستگاه دیپلماسی در سالهای گذشته بوده است، لذا انتظار می‌رود در این سفر نیز رایزنی درباره گسترش سطح همکاری‌های اقتصادی دو کشور در اولویت قرار داشته باشد.

در سال ۱۴۰۳، روابط اقتصادی ایران و افغانستان شاهد تحولات قابل توجهی بوده و اقداماتی نظیر توسعه بندر چابهار و تسریع در حرکت قطار تجاری افغانستان به ترکیه در دستور کار قرار گرفته است. برنامه ایران برای اتصال خط آهن خواف- هرات هم با این هدف انجام شد تا افغانستان به کریدورهای ترانزیتی در منطقه وصل شده و بتواند بخشی از بحرانهای اقتصادی خود را حل کند.

با توسعه زیرساختهای ریلی، کالاهای صادراتی ایران به افغانستان از اتکا به مواد سوختی فاصله گرفته و متنوع‌تر شده است.

بر اساس آمار گمرک ایران، حجم مبادلات تجاری و بازرگانی بین دو کشور در سال ۲۰۲۴ نسبت به سال ۲۰۲۳ نزدیک به ۸۴ درصد رشد داشته است. با این حال، در ۶ ماه اول سال ۱۴۰۳، افغانستان با چالش کاهش صادرات و افزایش واردات مواجه شده است. این امر می‌تواند بر تراز تجاری دو کشور تأثیرگذار باشد و نیازمند برنامه‌ریزی‌های مشترک برای بهبود وضعیت است.

در مجموع، روابط اقتصادی ایران و افغانستان در سال جاری روندی رو به رشد داشته است، اما برای دستیابی به پایداری و توسعه بیشتر، نیاز به همکاری‌های نزدیک‌تر و برنامه‌ریزی‌های استراتژیک بین دو کشور احساس می‌شود و سفر عراقچی می‌تواند به تقویت روابط اقتصادی و سیاسی دو کشور کمک کند.

حقآبه ایران از هیرمند

سفر عراقچی به کابل در زمانی انجام می‌شود که اختلافات بین ایران و افغانستان بر سر حقآبه ایران همچنان حل نشده باقی مانده است.

هر چند حقآبه ایران از رود هیرمند موضوع امروز و دیروز و دوره حکومت طالبان نیست و در دولت‌های قبلی افغانستان نیز چالشهایی در این زمینه وجود داشت اما با روی کار آمدن طالبان، حقآبه ایران تقریبا قطع شده است و این مسئله استانهای مرزی را با بحران زیست محیطی مواجه کرده است.

با اینکه رهبران طالبان کمبود بارشها را علت اصلی قطع حقآبه عنوان کرده‌اند و مدعی شده‌اند که این مشکل را به زودی حل خواهند کرد اما برخلاف این ادعاها، به صوررت آشکارا با ساخت سدها در مسیر رود هیرمند عملا آبرسانی به خاک ایران را مسدود کرده‌اند.  

موضوع حقآبه ایران از رود هیرمند یک موضوع حیاتی است و با سرنوشت نزدیک به 4 میلیون نفر از مردم سیستان و بلوچستان ارتباط دارد و ایران به صورت جدی درصدد حل ریشه‌ای این موضوع برآمده است.

کاهش حقآبه ایران یک فاجعه زیست محیطی تلقی می‌شود و موجب مهاجرت بی‌رویه ساکنان سیستان و بلوچستان به سایر نقاط ایران می‌شود. بنابراین گفتگو با طالبان درباره این مسئله که در دولت سیزدهم شروع شده بود، در دولت چهاردهم نیز در اولویت قرار گرفته است تا هر چه سریعتر این بحران را حل کنند.

جمهوری اسلامی انتظار دارد حاکمان کابل عقلانیت به خرج داده و برای تحکیم روابط دو کشور، موضوع حقابه را به سرانجام برسانند.

بازگشت مهاجران و همکاری درباره تروریسم

مسئله مهاجران یکی دیگر از موضوعاتی است که ایران قصد دارد تا به آن سر و سامان دهد. از زمانی که طالبان کابل را تصرف کرد، صدها هزار نفر از مردم افغانستان از ترس آزار و اذیت طالبان، تهدیدات امنیتی، فقر و نرخ بالای بیکاری از کشور خود به ایران و سایر کشورهای همسایه گریخته‌اند.

هر چند افغانستان به دلیل بحران‌های گسترده اقتصادی شرایط لازم برای پذیرش میلیون‌ها افغان پناهنده را ندارد اما حضور این مهاجرین برای همسایگان هم آثار منفی دارد و به همین خاطر این کشورها سعی دارند تا هرچه سریعتر شرایط را برای بازگشت افغانها به کشورشان فراهم کنند.

کشورهای منطقه به ویژه ایران که بیشترین آسیب را از بحران سیاسی و اقتصادی افغانستان خواهند دید، تلاش می‌کنند با همکاری شرکای خود تا حدی از شرایط بی‌ثباتی کنونی بکاهند. زیرا ادامه وضعیت فعلی افغانستان سبب می‌شود تا موج جدید مهاجرت از این کشور به همسایگان انجام شود.

ایران در چهار دهه گذشته بیش از توان خود برای مهاجران افغانستان منابع مالی صرف کرده و جور کم کاری جامعه جهانی را کشیده است ولی اکنون شرایط افغانستان به گونه‌ای ایجاب می‎کند که همه کشورها برای بهبود اوضاع معیشتی افغانها دست بکار شوند.

مسئله تروریسم هم یکی از مواردی است که ایران برای مقابله با آن در افغانستان متمرکز شده است.

تروریسم و سرایت آن به کشورهای منطقه در شرایط کنونی می‌تواند وضعیت را بدتر از قبل کند، چرا که افغانستان بیش از هر زمان دیگری مستعد قدرت‌گیری تروریستها است و اگر گروه‌هایی مثل داعش مجددا احیا شوند می‌تواند منطقه را با چالش‌های جدی روبرو کنند.

داعش پس از قدرت گیری طالبان، ده‌ها حمله را علیه غیرنظامیان شیعه و سنی در افغانستان انجام داده است. از آنجا که آمریکا نیز در شرایط فعلی، تلاش می‌کند تا مرزهای روسیه، ایران و چین را بی‌ثبات کند به همین خاطر روی گروه‌های تروریستی به ویژه تقویت آنها در افغانستان حساب ویژه باز کرده است. بنابراین، ایران و همسایگان سعی دارند با مشارکت طالبان اجازه ندهند که آمریکا از بحران افغانستان برای ضربه زدن به رقبایش استفاده کند.

کمک به حل مشکلات شیعیان در افغانستان

نکته مهم دیگر این است که ایران سعی دارد طالبان را مجاب کنند سخت‌گیری نسبت به سایر اقوام را کاهش دهد، زیرا این فشارها ممکن است به درگیری‌های قومی منجر شود و همزمان با بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی، چالشهای جدیدی را برای افغانها ایجاد کند و حتی می‌تواند جرقه جنگ داخلی را بزند. طالبان با اینکه ادعا دارد حقوق همه اقلیت‌ها را رعایت می‌کند اما سخت گیری بر شیعیان هزاره افزایش یافته است.

برخی گروه‌های تندرو در طالبان هستند که شیعه ستیزی بخشی از اهداف آنها به شمار می‌رود. گروه‌های تروریستی مانند «شبکه حقانی» در دو دهه گذشته اقدامات زیادی را علیه شیعیان در افغانستان و پاکستان انجام داده‌اند و هزاره‌های افغان که از مذهب شیعه هستند از اقدامات خصمانه این گروه در امان نیستند.

طالبان در فروردین 1402، فرمان منع تدریس فقه شیعی در دانشگاه‌ها را صادر کرد، اقدامی که به گفته بسیاری از کارشناسان افغان، نشان از سیاست «تک قومی و تک مذهبی» این گروه را در افغانستان نشان می‌دهد.

طالبان همچنین در راستای سیاست فارسی زدایی از اماکن عمومی و دولتی، در آذرماه سال گذشته دستور داد تا تابلوی برخی مراکز هرات که به زبان فارسی بود را برداشته و به جای آن تابلویی به زبان‌های پشتو و انگلیسی نصب کنند. باتوجه به اینکه فارسی، زبان مشترک افغانستان با ایران و تاجیکستان است، اقدام طالبان تنشهایی را هم با ایران ایجاد خواهد کرد. از آنجا که هزاره‌ها به زبان فارسی تکلم می‌کنند، بنابراین تلاش برای حذف این زبان از فرهنگ و جامعه افغانستان، به نوعی ستیز با شیعیان هزاره هم تلقی می‌شود.

رهبران طالبان در ظاهر مدعی هستند که به دنبال تقویت روابط با ایران در همه حوزه‌ها هستند و قراردادهای تجاری را با تهران امضا کرده‌اند تا مسیر همکاریهای دوجانبه در آینده را ریل گذاری کنند، اما با اقداماتی که انجام می‌دهند در اصل خلاف وعده‌های خود عمل می‌کنند. ایران سعی دارد تا با افزایش سطح همکاری با حکومت طالبان و کاهش مشکلات افغانستان، دولت موقت را به سمت همکاری‌های بیشتر در حوزه‌های مختلف سوق دهد.

طالبان برای اینکه همسایگانش را راضی نگه دار، باید نهایت همکاری را با این کشورها برای حل بحران مهاجران، حقآبه و همچنین رعایت حقوق اقلیتها داشته باشد. زیرا اصرار طالبان روی خواسته‌های سیاسی خود، همچون عامل دافعه عمل خواهد کرد و جامعه بین‌المللی به ویژه همسایگان حاضر نمی‌شوند قدمی برای حل مشکلات داخلی افغانستان بردارند.